Paragrafta Yapı

Bir paragraf bir kompozisyon yazısının küçültülmüş biçimi olarak düşünülebilir. Bu nedenle kompozisyonun yapısını oluşturan "giriş, gelişme, sonuç" bölümleri paragrafta da olmalıdır. Ayrıca bu bölümleri oluşturan cümleler, düşünce bakımından aynı doğrultuda olmalıdır. Paragrafı oluşturan cümlelerden biri bile farklı düşünceyi dile getirirse parçanın yapısı bozulur. Bunu aşağıdaki örnek paragrafı inceleyerek görebiliriz:

(1) "Dünya değişiyor dostlarım. (2) Günün birinde güz mevsiminde gökyüzünde esmer lekeler göreceksiniz. (3) Günün birinde yol kenarında toprak anamızın koyu yeşil saçlarını da göremeyeceksiniz. (4) Yeşilin tüm tonlarına sahip olan ülkemiz, bu konuda çok şanslı sayılır. (5) Bizim için değil ama çocuklarımız için kötü olacak; çünkü biz kuşları ve yeşilleri çok gördük."



Bu paragrafa baktığımızda yazar, dünyanın değişiminden söz ediyor. Ancak bu değişim, teknolojik veya kültürel alanda değil; doğal varlıkların, güzelliklerin yok olmasından kaynaklanan bir değişim. Şimdi paragraftaki cümlelerin anlamca ilişkisine bakalım:


Birinci cümlede yazar dünyanın değiştiğini söyleyerek konuya giriş yapmış. İkinci ve üçüncü cümlelerde, bu değişimin hangi alanlarda olduğunu söylemiş. Doğal güzelliklerin yavaş yavaş yok olmaya yüz tuttuğunu belirtmiş. Bu düşünceleri söylerken yazar aynı zamanda üzüntüsünü de ifade etmektedir. Dördüncü cümleye gelindiğinde ise "ülkemizin yeşilin tonları bakımından zengin ve şanslı olduğu" görüşüyle karşılaşıyoruz. Oysa yazar, önceki cümlelerde doğal güzelliklerin yok olduğundan yakınmaktaydı. Dördüncü cümlede ise ülkemizin yeşil bakımından şanslı olmasının onda oluşturduğu sevinci anlatıyor. Bu düşünce ilk üç cümledeki düşünceyle çelişir. Beşinci cümlede gelecek kuşakların, doğal güzellikleri göremeyeceğinden dolayı yaşadığı sıkıntıyı dile getirmiştir. Bu düşünce 1., 2. ve 3. cümleyle anlamca aynı doğrultudadır. Dördüncü cümle ayrı bir konuyu ele aldığından paragrafın yapısını bozmuştur. Çünkü iyi bir paragrafı oluşturan cümleler anlamca birbiriyle bağlantılı olmalıdır.

Paragrafta anlatılan düşünceler bir zincirin halkaları gibi iç içedir. Yani her cümle kendinden sonraki cümleye anlamca bağlıdır.


Paragraflarda düşünceleri bağlayıcı sözlere dikkat ediniz. Çünkü bu bağlayıcı sözler, düşünceleri kendinden önceki düşüncelere bağlar. Bağlayıcı sözler işaret sıfatları ve zamirleri olabileceği gibi bağlaçlar ve edatlar da olabilir: bu, bunu, bu..., şu... bu yüzden, bunun için, çünkü, bir de, üstelik, böylece, ne var ki, yani...

"Ana dili bilincinin yerleşmesi ve tutarlı olması onun yapısını, tarihini, geçirdiği evreleri bilmeye bağlıdır. Bu bilgi, ana dili yabancı dillerin salgınından korumayı, onun kendi yapısı içinde gelişmesinin yollarını öğretir. Bu koşullar altında onu zenginleştirip, çağdaş bilim ve sanat dili olarak geliştirmeyi emreder. Bu ulusal emri benimseyen kişi ana dili bilincine ermiş demektir."



Yukarıdaki paragrafta altı çizili sözler, cümleleri bağlayıcı öge olarak kullanılmıştır.

Giriş Cümlesi


Giriş cümlesi, açıklanmaya ihtiyacı olan cümle demektir. Giriş cümlesi düşünce bakımından kendinden önceki hiçbir yargıya bağlı değildir. Bu yüzden giriş cümlesinde kendinden önce bir yargıyı gerektiren şu sözler olmaz:


"Bunun için, bu yüzden, bununla birlikte, bir de, oysaki, üstelik, nitekim, bunu, kısaca, kaldı ki, sözgelimi, ancak, ayrıca, her ne kadar, ne var ki, demek ki..."

Aşağıdaki cümleler bir paragrafın giriş cümlesi olabilir:

Dostlukları bozanların başında dost olmayanlar gelir.

Yaşamayı öğretmek için önce yaşamayı öğrenmek ve insanları sevmek gerekir.

Bir toplumda doğan, gelişen düşünceler, duygular, ancak şairler sayesinde biçimlerini, açıklamalarını bulur.

Aydın dediğin, kuşkudan korkmayan kişidir bence.

Gerçek bir anlatımın özünde kendini sürdürme, kendini ortaya koyma gücü vardır.

Yukarıdaki cümleler genel bir hüküm bildirdiğinden ve kendinden önce bir yargıya ihtiyaç duymadığından bir paragrafın giriş cümlesi olabilirler.


Aşağıdaki cümleler ise bir paragrafın giriş cümlesi olmaya uygun değildir:

Ne var ki. çirkin yapının da güzel yapının da ayakta durması için birtakım bilim yasalarına uyması gerekir.

Sait Faik gibi büyük bir sanatçı bu duyuşunu, sezgisiyle önceki eserlerinde de göstermiştir.

Çağımızın önde gelen özelliklerinden biri de belli başlı düşünce akımlarının yaygınlaşmış olmasıdır.

Demek ki özgürlük istemek, ancak düşünen, duygularına kapılmadan düşünebilen insanın işidir.

Bununla beraber, makine bizi insan mutluluğunun iki önemli öğesi olan içtenlik ve çeşitlilikten mahrum bırakmıştır.

Yukarıdaki cümleler, altı çizili sözlerin, cümleleri kendinden önceki yargıya bağlamasından dolayı paragrafın giriş cümlesi olamaz.

Sınavlarda paragrafın giriş cümlesiyle ilgili sorular, şu soru kalıplarıyla sorulmaktadır:

Aşağıdaki cümlelerden hangisi bir paragrafın giriş cümlesi olabilir?

Aşağıdaki cümlelerden hangisi bir paragrafın giriş cümlesi olamaz?

Aşağıdaki cümlelerden bir paragraf oluşturulduğunda, hangisi ilk cümle olur?

Örnek Soru:

Aşağıdaki cümlelerden hangisi bir paragrafın giriş cümlesi olabilir?


A) Bu aşırı akımlar dünyanın her yerinde olduğu gibi bizde de görülmüyor değil.
B) Dostluk olmayan yerde insanca hiçbir değerin gelişebileceğine inanmıyorum.
C) Gerçekten de böyle bir sınır, insanoğlunu ortadan kaldırabilir.
D) Öte yandan bu tutum, sorunun kolay yoldan çözülmesini engelleyebilir.

Yanıt: B

Örnek Soru:


Aşağıdaki cümlelerden bir paragraf oluşturulduğunda hangisi ilk cümle olur?

A) Hatta halk arasında hikâye denilince masal akla gelir.
B) Halk hikâyeleri ile masal arasında benzerlikler vardır.
C) Masallar genellikle düz yazı biçimindedir.
D) Halk hikâyelerinde ise nazımla nesir iç içedir.
(1997-FL/AÖL)

Yanıt: B

Kimi sorularda paragrafın giriş cümlesi verilmeyip, paragrafın diğer cümleleri yazılarak paragrafın başına getirilebilecek cümle sorulmaktadır. Verilen seçeneklerin hepsi giriş cümlesi olabilir. Bu durumda giriş cümlesi olmayan parçayı okuyarak, parçada işlenen konudan hareketle paragrafın başına hangi cümlenin getirilebileceğini çıkarabiliriz.

Örnek Soru:


... Bedensel ihtiyaçlar, doyurulmayınca birinci plana geçerler. Doyurulunca da onlardan ayrı olan ruhsal ihtiyaçlar önem kazanır. Ancak modern endüstri topluluklarında, insanların manevî ihtiyaçları tam olarak karşılanamamaktadır. Endüstrileşmenin getirdiği yabancılaşma "dostluk, arkadaşlık, sevgi..." gibi ruhu besleyecek öğelerden insanı uzaklaştırmaktadır.

Bu parçanın başına aşağıdaki cümlelerden hangisi getirilebilir?

A) Açgözlü insanlar hiçbir şeyle yetinmezler.
B) Temel ihtiyaçlar giderilmeden hiçbir varlık yaşamını sürdüremez.
C) İnsanların hem bedensel hem ruhsal ihtiyaçları vardır.
D) Sanayileşmiş ülkeler de insanlarının bedensel ihtiyaçlarını gideremiyor.

Yanıt: C

Gelişme Bölümü


Gelişme bölümündeki cümleler, giriş cümlesindeki düşünceyi açıklayıp genişletecek nitelikte olmalıdır. Giriş cümlesi bağımsız olduğu hâlde, gelişme bölümündeki cümleler kendilerinden önceki ve sonraki cümlelere anlamca bağlıdır. Gelişme bölümündeki cümleler birbirine bağlanırken birtakım bağlayıcı sözlerden yararlanılır.


Bunu aşağıdaki örnek paragrafı inceleyerek görebiliriz:

"Türkçenin bir başka özelliği de dil devrimi sürecinden geçmekte oluşudur. Bu süreç içinde dilimizin söz varlığı büyük bir değişim geçirmiş, Türkçemiz kendi öz değerlerine kavuşmuştur. Bu dönemde Türk Dil Kurumu'nun yönlendirmesiyle planlı bir şekilde derleme ve tarama çalışması yapılmıştır. Bu yolla dilimizin gücü ortaya çıkmış, dilimiz kendi öz benliğine kavuşmuştur. Her türlü kavramı kendi öz değerleriyle karşılayacak bir düzeye gelmiştir Türkçemiz."





Yukarıdaki paragrafta gelişme cümlelerindeki altı çizili sözler cümleleri kendinden önceki ve sonraki yargılara bağlama görevi üstlenmiştir.





--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------

Anlatımın Akışını Bozan Cümle

Gelişme cümlelerinin arasına konuyla ilgisi olmayan bir cümle getirilerek paragrafta anlatımın akışı bozulmaktadır. Hatırlayalım: Paragraf kendi içerisinde konu bütünlüğü olan yazı parçasıydı. Yani bir paragrafta bir konu ele alınırdı, ikinci bir konu ayrı bir paragrafta ele alınmalıydı. Anlatımın akışını bozan cümle de farklı bir konuyu ele aldığından ayrı bir paragrafta işlenmesi gereken cümledir.

(1) "Tiyatrosu olan bir memlekette, kötülükler, hatalar sürüp gitmez. (2) Çünkü hayatın bir örneği olan sahnede aktörler insanlığa ayna olurlar. (3) Biz kendimizi onlarla görürürüz. (4) Tiyatro eğitimi ana dilini öğrenmiş her insana verilmeli. (5) Onlar bize ne olduğumuzu, ne olmak istediğimizi, ne olmaktan korktuğumuzu gösterirler."





Bu paragrafın bütününe baktığımızda tiyatronun, kötülüklerin önüne geçtiğinden ve topluma yol gösterdiğinden söz edildiğini görürüz. Ancak cümlelerden biri bu konulardan değil, başka bir konudan söz ediyor. Bu cümleyi birlikte bulalım. Yazar birinci cümlede iddialı bir yargı ortaya atıyor: Tiyatronun kötülükleri önlemesi yargısı. İkinci ve üçüncü cümlelerde bunun gerekçesini açıklamıştır. Beşinci cümlede oyuncuların seyircilere yol göstermesi üzerinde durulduğundan düşünce bakımından diğer cümlelerle aynı doğrultudadır. Ayrıca onlar sözcüğü aktörler ismini karşıladığından beşinci cümlenin üçüncü cümleden sonra gelmesi gerekir. Dördüncü cümlede tiyatro eğitiminden söz edilmiştir. Oysa parçada tiyatro eğitimiyle ilgili bir düşünce bulunmamaktadır. Dördüncü cümle farklı bir konudan söz ettiği için anlatımın akışını bozmaktadır.

Anlatımın akışını bozan cümleyle ilgili sorular, sınavlarda şu şekilde sorulmaktadır:

Yukarıdaki numaralandırılmış cümlelerden hangisi anlatımın akışını bozmaktadır?

Yukarıdaki cümlelerden hangisi paragrafta anlatılan düşünceyle tutarlı değildir?

Bu parça düşünce bakımından iki paragrafa ayrılmak istenirse, ikinci paragraf kaçıncı cümleyle başlamalı?

Örnek Soru:


(1) Akılcılıkla bilim ve teknoloji arasında sıkı bir ilişki vardır. (2) Bunlar birbirinin bütünleyicisidir. (3) Bu değişme ve gelişmelere ayak uydurmak gerekir. (4) Akılcılığın olmadığı yerde bilim ve teknolojiden, bilim ve teknolojinin olmadığı yerde de akılcılıktan söz edilemez. (5) Olaylara akılcılıkla yaklaşmayan, bilim ve teknolojiye sırt çeviren toplumlar hiçbir zaman ilerleyemez.

Paragrafın akışını bozan cümle aşağıdakilerden hangisidir?

A) 2 B) 3 C) 4 D) 5
(2006-OKS)


Yanıt: B



Örnek Soru:


(1) Kitapların uzaklaştığı, yabancı saatler vardır. (2) En iyilerini, en sevdiklerini açın sarmazlar sizi. (3) Düşlerimiz, düşüncelerimiz bizim buyruğumuza uyar mı sanırsınız. (4) Anlattıklarına kendinizi bir türlü kaptıramazsınız. (5) İçlerinde gizlenen sesi duymaz, o kara yazılardan ürperirsiniz.

Numaralanmış cümlelerden hangisi anlatımın akışını bozmaktadır?

A) 2 B)3 C)4 D) 5
(2005-OKS)

Yanıt: B

Örnek Soru:


(1) Her sanat ve bilim yapıtında olduğu gibi kitabın da iyisi, kötüsü vardır. Bundan korkulmamalıdır. (2) Kitap ayna gibidir. (3) Sonunda her kitap kendisine yakışan sahibini bulur. (4) Kitap, hiç kapris yapmayan dosttur. (5) Ne aksilenir, ne yılışır. Hep aynı ruh hâli içindedir. (6) Kaprisi olsa olsa, okur yapar. Kitabın birini bırakır ötekini alır.

Bu parça açıklanan düşünceler bakımından iki paragrafa ayrılmak istendiğinde, ikinci paragraf hangi numaralı cümleyle başlar?

A) 2 B)3 C)4 D) 5
(1999-ÖO)

Yanıt: C

Sonuç Cümlesi


Sonuç cümlesi, paragrafta anlatılanları toparlayıp bir sonuca bağlayan cümledir. Sonuç cümlesi düşünce bakımından kendinden önceki cümlelere bağlıdır. Kendinden sonra bir cümle gelemeyeceğinden, bu cümlede bir sonraki cümleye bağlayıcı sözler bulunmaz.

"Kültürel oluşumda dil önemli etkenlerden biridir. Çünkü dilde karşılığını bulamayan ya da onda belirlenemeyen hiçbir şey düşünülemez. Başka bir söyleyişle dilsiz oluşmuş hiçbir kültür gösterilemez. Kültürü oluşturan öğeler bir yönüyle dille ya doğrudan doğruya ya da dolaylı bir yolla ilişkilidir..."





Bu parçada dilin, kültürün oluşumunda çok önemli bir öge olması konusu üzerinde durulmuş. Hatta dil olmadan kültürün de olamayacağı vurgulanmıştır. O halde paragrafın sonuç cümlesi yine dilin kültürle ilişkisini anlatan bir cümle olmalıdır.

"... Çünkü her türlü bilginin taşıyıcısı dildir." şeklinde bir cümle paragrafın sonuna getirilirse paragraf tamamlanmış olur.

Sınavda sonuç cümlesi ile ilgili sorular şöyle sorulmaktadır:

Aşağıdakilerden hangisi bu paragrafın sonuç cümlesi olabilir?

Bu paragraf aşağıdaki cümlelerden hangisiyle tamamlanabilir?

Örnek Soru:


Özgür insan kitapların ürünüdür. İnsanlar kitapları nasıl yaratıyorlarsa, kitaplar da insanları öyle yaratır. Onun içindir ki özgürlükten korkanlar, beğenmedikleri, kişisel nedenlerle hoşlanmadıkları düşünceleri ortadan kaldırmaya çalışırlar...

Aşağıdakilerden hangisi bu paragrafın sonuç cümlesi olabilir?

A) Bu nedenle düşünce daha hızlı gelişmiştir.
B) Ama bilmezler ki kitaplara düşmanlık, insanlara düşmanlıktır.
C) Çünkü insanlar hoşlanmadıkları şeylere ilgi duymazlar.
D) Böylelerinin okumadıkları kitap, bilmedikleri düşünce sistemi yoktur.
(1998-LGS)

Yanıt: B


--------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------

Paragraf Oluşturma


Sınavlarda bir paragrafın cümlelerinin yerleri değiştirilerek sizlerden paragraf oluşturmanız da istenir. Bu tür sorularda öncelikle giriş cümlesini bulunuz. Giriş cümlesinin genel bir hüküm bildirdiğini, o cümlede kendinden önceki bir yargıya bağlanan sözlerin bulunmadığını hatırlayınız. Gelişme cümlelerinde bir önceki yargıya bağlayıcı sözler varsa (bunu, bu yüzden, yani...) bu bağlayıcı sözlerden hareketle cümleyi, düşünce bakımından uygun olan cümleden sonra getiriniz.

Örnek Soru:


1. Hiç olmadık bir zamanda tahammül gücümü zorlayan, içimi geren bu kuşatıcı sesin gitmesini sabırla bekledim.
2. Çığırtkan öfkeler saçarak sanki dağları yara yara '' gelen bir motosiklet, çatal kapının önünde durdu.
3. O mavi sessizliği dayanılmaz esmer bir gürültüylü kirletip duruyordu.
4. Yayla evimizde, gölgesi balkona dökülen ceviz ağacının altındaki yazı masama henüz oturmuştum.
5. Ama gitmedi.

Yukarıdaki cümlelerle anlamlı bir paragraf oluşturmak için sıralama nasıl olmalıdır?

A) 1-5-4-3-2 B) 2-3-4-5-1
C) 4-2-1 -5-3 D) 3-5-2-1-4
(2006-OKS)

Yanıt: C

Paylaşımın için teşekür ederim Tuğçe.