Ses Bilgisi

Ses: İnsanlar duygu ve düşüncelerini dil aracılığıyla aktarırlar. Dil sözcüklerden oluşur. Sözcükler seslerden oluşan anlamlı bütünlerdir.

Ses, dilin söylenen ve duyulan en küçük parçasıdır. Harfler, sesleri yazıda gösteren işaretlerdir.


Dilimizde sesler ünlü ve ünsüz olmak üzere ikiye ayrılır.


Ünlüler (Sesliler): Ses yolunda herhangi bir engele çarpmadan çikan seslere ünlü denir. Dilimizde sekiz ünlü harf vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Ünlü harflerin her birinin üç özelliği vardır.

Aşağıdaki tabloda ünlüler bu özelliklerine göre gruplandırılmıştır:




Düz
Yuvarlak

GENİŞ DAR GENİŞ DAR
KALIN a ı o u
İNCE e i ö ü


Büyük Ünlü Uyumu


Bu uyuma kalınlık-incelik uyumu da denir. Bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur.
çalışmak, okullarımız, etkisiz, öğrenciler...

Yukarıdaki örneklerde sözcükler, kalınlık-incelik bakımından uyumlu olduklarından büyük ünlü uyumuna uymaktadır.


Örnek Soru - 1






Aşağıdaki sözcüklerden hangisi büyük ünlü uyumuna uymaz?



A) sınırlı
B) görgülü
C) bakımsız
D) meraklı

Yanıt: D


Örnek Soru - 2





Aşağıdaki kelimelerin hangisinde büyük sesli uyumu aranır?

A) Kütüphane B) Söz
C) Öğrenci D) Televizyon
(1991-KLJ)

Yanıt: C

Aşağıdaki ekler tek biçimli olduğu için büyük ünlü uyumuna uymaz:

-yor ==> geliyor

-ken ==> koşarken

-leyin ==> akşamleyin

-(ı)mtırak ==> ekşimtırak

-ki ==> bununki

-daş ==> meslektaş





Küçük Ünlü Uyumu


Bu uyuma düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir. Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:

a. Bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa onu takip eden hecelerde düz ünlüler bulunur:


kitaplık, erdemli...

b. Bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bu heceyi izleyen ilk hecede düz-geniş ünlü (a, e) veya dar-yuvarlak ünlü (u, ü) bulunur:

okumaktan, örnekler, umutlar...


Uyarı: Küçük ünlü uyumunda hece takibi vardır. Yani birinci heceyle ikinci, ikinci heceyle de üçüncü hecenin uyumlu olması gerekir:

gözlerimiz, gördükleri, öğrenci...


Ünlü uyumlarının aranmadığı sözcükler:

Tek heceli sözcük: ev, sert, ilk...

Birleşik sözcükler: birkaç, Karagöz, ilkokul...

Yabancı sözcükler: medya, kaset, şeffaf...


Örnek Soru - 3



Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük küçük ünlü uyumuna uymamaktadır?

A) Soğanı iyice kavur.
B) Dergileri rafa diziver.
C) Artık bu masal kabak tadı verdi.
D) Gölün suyu çekildi.

Yanıt: A





Ünsüzler (Sessizler)

Ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslere ünsüz denir.

Dilimizde yirmi bir ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ünsüzlere yumuşak ünsüzler adı verilir: b, c, d, g, ğ, j, I, m, n, r, v, y, z.


Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlere sert ünsüzler adı verilir: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Türkçede Hece Çeşitleri

Bir solukta çıkarılan ses ya da ses birliğine hece denir.

Hece sayısını ünlüler belirler. Bir sözcükte kaç tane ünlü varsa o kadar hece vardır. Örneğin, "bek-let-ti" sözcüğünde üç ünlü bulunduğundan bu sözcük üç hecelidir.

Dilimizde altı çeşit hece vardır:

1. Bir ünlüden oluşan heceler: o, a
2. Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler: su, bu, ne...
3. Bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler: ev, at, ol, es...
4. Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler: üst, art, ilk...
5. Bir ünsüz, bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan heceler: bak, yer, yat...
6. Bir ünsüz, bir ünlü ve iki ünsüzden oluşan heceler: Türk, dert, kırk...







SES OLAYLAR


Ünsüz Yumuşaması



Türkçe sözcüklerin sonunda "b, c, d, g" yumuşak ünsüzleri bulunmaz; bunların yerine "p, ç, t, k" sert ünsüzleri bulunur, "p, ç, t, k" ile biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde
"p>b'ye,

ç>c'ye,

t>d'ye,

k>g, ğ'ye"

dönüşür. Bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

çorap-ı > çorabı

kaşık-ı > kaşığı

renk-i > rengi

kurt-u > kurdu

amaç-ı > amacı

Uyarı: Özel adlarda, çoğu tek heceli sözcüklerde ve yabancı sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz.


Zonguldak'a

Burak'ı

kat-ı>katı

çöp-ü>çöpü

jilet-i>jileti

hukuk-u> hukukupo

Örnek Soru - 4




Aşağıdaki kelimelerden hangisine sesliyle başlayan bir ek getirildiğinde yumuşama görülmez?
A) Kırbaç B) Yatak
C) Devlet D) Kebap
(1993-DPY)
Yanıt: D





Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşme)



Türkçede sert ünsüzlerle (p, ç, t, k, s, ş, f, h) biten sözcüklere "c, d, g" ünsüzleri ile başlayan bir ek getirildiğinde ekteki "c, d, g" ünsüzleri "ç, t, k"ye dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi ya da ünsüz benzeşmesi denir.

sınıf - ça ==> sınıfça,

git - di ==> gitti,

Türk - çe ==> Türkçe,

ağaç - da ==> ağaçta,

savaş - çı ==> savaşçı,

sabah - dan ==> sabahtan,

matkap - dan ==> matkaptan ...

* Rakamlara ek getirilirken de sert ünsüz uyumu kuralına uyulur.

1973'de değil, 1973'te olmalı. Çünkü 3(üç) ç ile bittiğinden d ile başlayan ek t ile başlamalı.
Saat 5'de değil 5' te,
1994'de değil 1994'te...

Örnek Soru - 5




Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sert ünsüz benzeşmesine örnek vardır?

A) Bu sokağın yolları çok bozuk.
B) Baskın basanındır, derler.
C) Kapalı yollar bir bir açılıyor.
D) Her söze hemen inanır.
(1993-DPY)

Yanıt: B




Kaynaştırma (Koruyucu) Ünsüzleri


Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan ekler gelecek olursa bu iki ünlü arasına "y-ş-s-n" ünsüzlerinden biri girer.
masa-s-ı

masa-y-ı

bahçe-s-i

bahçe-y-i

iki-ş-er

altı-ş-ar
Uyarı: Kaynaştırma ünsüzleri sözcüğün kökünde aranmaz.


kayık, kaşık...

Bu sözcüklerdeki altı çizili ünsüzler kaynaştırma değildir.


Örnek Soru - 6




Aşağıdaki sözcüklerden hangisinde kaynaştırma ünsüzü yoktur?

A) Yirmişer B) Kapıya
C) Halısı D) Düğünün

Yanıt: D




Ulama


Ulama, ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, önceki sözcüğün son ünsüzünün sonrakinin başına eklenerek okunmasıdır.
sabah oldu
açık alan
Onlar ile korularda el ele tutuşun.

Uyarı: Aralarında noktalama işareti bulunan sözcükler arasında ulama olmaz.

"Kardeşim, eve geldi."

Bu cümlede belirlenen yerde ulama yoktur.


Örnek Soru - 7




Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ulama yoktur?

A) Sultan Murat eydür, gelsün göreyim.
B) Nice kahramandır ben de bileyim.
C) Vezirlik isterse üç tuğ vereyim.
D) Yiğitlere serdar oldu Genç Osman.
(1993 DPY)

Yanıt: B




Ünlü Daralması



Şimdiki zaman eki "-yor"daki "y" sesi kendinden önce gelen geniş ünlüleri (a, e) daraltıp "ı, i, u, ü"ye dönüştürür.

ara - yor > arıyor

temizle - yor > temizliyor

görme - yor > görmüyor

unutma - yor > unutmuyor

de - yor > diyor

* Kimi zaman kaynaştırma harfi "y"nin de böyle bir daralmaya yol açtığı görülür.


ye - y - ecek > yiyecek

de - y - e > diye ...




Ünlü (Hece) Düşmesi


İkinci hecelerinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere, ünlü ile başlayan ekler getirildiğinde ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Bu kurala ünlü düşmesi veya hece düşmesi denir.
alın -ı > alnı

nabız -ı > nabzı

nesil - i > nesli

sabır - im > sabrım

oğul - u > oğlu

kayın-ı > kaynı

devir - im > devrim

ayır - ıl > ayrıl

ileri - le > ilerle

sıyır - ık > sıyrık

* Birleşik sözcük yapılırken de hece düşmesi olabilir:

kayıp olmak > kaybolmak

sabır etmek > sabretmek

devir etmek > devretmek





Ünsüz Düşmesi

Sonunda "k" sesi olan sözcükler küçültme ekleri "-cık, -cik, -cek, -cak" ve "-I" yapım ekini aldığında, sözcüğün sonundaki "k" sesi düşer.

minik-cik > minicik

ufak-cık > ufacık

alçak-l >alçal-

küçük-l- >küçül-

Örnek Soru - 8



Aşağıdaki kelimelerin hangisinde sessiz düşmesi yoktur?

A) Küçücük B) Büyücek
C) Ufacık D) Kısacık
(1993 DPY)

Yanıt: D


Örnek Soru - 9



Aşağıdaki kelimelerin hangisinde ses düşmesi vardır?

A) Biricik B) Ufacık
C) Azıcık D) İncecik
(1994 EML)

Yanıt: B




Ünlü Türemesi



Küçültme eki "-cık, -cik" bazı sözcüklere eklenirken bu ekten önce bir ünlünün türediği görülür.

bir-cik > bir-i-cik,

dar-cık > dar-a-cık

az-cık > az-ı-cık

genç-cik > genc-e-cik




Ünsüz Türemesi

Dilimize giren bazı yabancı sözcükler "etmek, olmak" fiilleriyle birleşik fiil oluşturduklarında ya da ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, bu sözcüklerin asıl biçimlerinde olan ikinci ünsüz ortaya çıkar.

his et- > hisset-

hal et- > hallet-

ret et- > reddet-

af ol- > affol-

af-ı > affı

hak-ım > hakkım

zan-ım > zannım






Sözcük Vurgusu


Sözcükte bir hecenin diğerlerine göre daha baskın okunmasıdır.

Türkçe sözcüklerde vurgu genelde son hecededir: çilek, sağlık, okul, kitap ...

Ekler vurguyu üzerlerine alır: çiçekler, kitapçı, arkadaşım ...

Olumsuzluk eki -ma, -me vurguyu kendinden önceki hecede bırakır: bekletme, başlama, anlamıyor...

Yer adlarında vurgu ilk hecede veya orta hecede olabilir: Aydın, Ordu, Erzurum; İstanbul, Edirne, Denizli ...

Pekiştirilmiş sözcüklerde ve ünlemlerde vurgu ilk hecededir: masmavi, sımsıcak, tertemiz ...

Örnek Soru - 10




Aşağıdaki sözcüklerin hangisinde vurgu son hecededir?

A) Gitmiyor B) Ağaçlar
C) Ankara D) Yemyeşil

Yanıt: B